တတိယမြောက် သက်ရှိဘုံ - အာခေးယား (Archaea) အဏုဇီဝနဲ့ မိတ်ဆက်ခြင်း
-----
~ Kyaw Zwar Lynn | 18 May 2025
ကမ္ဘာပေါ်က သက်ရှိဇီဝဟာ ဆဲလ်ကို အခြေခံဖွဲ့စည်းထားတာ ဖြစ်လို့၊ သက်ရှိတွေကို ကျွန်တော်တို့ မျိုးခွဲတဲ့အခါ ဆဲလ်ဖွဲ့စည်းပုံကို ပထမဆုံး ကြည့်ရပါတယ်။
တချို့ သက်ရှိရဲ့ ဆဲလ်တွေက နျူကလိယပ်စ် (nucleus) ခေါ် "ဆဲလ်ဝတ်ဆံ" ရှိကြတယ်။ ဆဲလ် များစွာနဲ့ ဖွဲ့စည်းတဲ့ သတ္တဝါ၊ အပင် နဲ့ မှိုတွေဆိုရင် အားလုံးက ဆဲလ်ဝတ်ဆံ ရှိကြပါတယ်။ ဆဲလ်တလုံးချင်းက သက်ရှိတခု ဖြစ်နေတဲ့ ထီးတည်းဆဲလ် အဏုဇီဝတွေထဲမှာဆိုရင်လည်း ကျွန်တော်တို့နဲ့ အလားတူပဲ၊ ဆဲလ်ဝတ်ဆံ ရှိတဲ့ မျိုးနွယ်တွေ ရှိတယ်။ သူတို့ကိုတော့ ပရိုးတစ် (protist) လို့ခေါ်တယ်။ (ယခင် ဝေါဟာရနဲ့ဆိုရင် ပရိုတိုဇွာ - protozoa လို့ ခေါ်ပါတယ်။)
ဆဲလ်ဝတ်ဆံရှိတဲ့ အဲဒီ့သက်ရှိအားလုံး (သတ္တဝါ၊ အပင်၊ မှိုနဲ့ ပရိုးတစ် အဏုဇီဝ) ကို ကျွန်တော်တို့က ယူကယ်ရီယုတ် သက်ရှိ (eukaryote) လို့ ခေါ်ပါတယ်။ "eu" ဆိုတာ ပြည့်စုံသော၊ "karyo" ဆိုတာ ဝတ်ဆံ လို့ အဓိပ္ပာယ် ရတယ်။ "ဆဲလ်ဝတ်ဆံရှိတဲ့သက်ရှိ" ပေါ့။ ယူကယ်ရီယုတ် သက်ရှိတွေက မိုက်ခရိုမီတာ ရာဂဏန်းအထိ အရွယ်ကြီးပါတယ်။ လူအမျိုးသမီးတွေရဲ့ မျိုးဥဆဲလ် ဆိုရင် (၁၀၀) မိုက်ခရိုမီတာ အရွယ်ရှိတယ်။ တစ် မီလီမီတာရဲ့ ဆယ်ပုံတပုံပေါ့။ ဒါကြောင့် ပြူးပြဲကြည့်ရင် ရိုးရိုးမျက်စိနဲ့တောင် မြင်နိုင်ပါတယ်။ ယူကယ်ရီယုတ် ဆဲလ်တွေဟာ ဆဲလ်ဝတ်ဆံသာမက၊ ဆဲလ်အထဲမှာ တခြားအကန့်တွေ၊ ပူစီဖောင်းတွေ၊ ပြွန်ချောင်းတွေ၊ ပရိုတင်းကွန်ခြာတွေနဲ့ ယှက်ဖြာထားပြီး အဆင့်မြင့် ရှုပ်ထွေးပါတယ်။
သက်ရှိလောကရဲ့ တဘက်မှာတော့ ဆဲလ်ဝတ်ဆံ မရှိတဲ့ သက်ရှိတွေ ရှိပါတယ်။ သူတို့ကိုတော့ ပရိုကယ်ရီယုတ် (prokaryote) လို့ ခေါ်တယ်။ pro = အကြို၊ karyo = ဆဲလ်ဝတ်ဆံလို့ အနက်ဆောင် တာကြောင့်၊ ဆဲလ်ဝတ်ဆံမတိုင်ခင်က သက်ရှိ လို့ အဓိပ္ပာယ်ရတယ်။
လူသိအများဆုံး ပရိုကယ်ရီယုတ်က ဘက်တီးရီးယား ဖြစ်ပါတယ်။ ပရိုကယ်ရီယုတ်မှာ ဆဲလ်ဝတ်ဆံ မရှိသလို၊ ဆဲလ်အထဲမှာ တခြားအကန့်တွေ၊ ပူစီဖောင်းတွေလည်း မရှိပါဘူး။ ရိုးစင်းစွာ ဖွဲ့စည်းထားပါတယ်။ ပရိုကယ်ရီယုတ် သက်ရှိက အရွယ်လည်း သေးတယ်။ အချင်းအားဖြင့် တစ် မိုက်ခရိုမီတာ ကနေ မိုက်ခရိုမီတာ ဆယ်ဂဏန်းသာ ရှိတတ်တာမို့၊ ယူကယ်ရီယုတ် ဆဲလ်ရဲ့ အချင်းရဲ့ တစ်ထောင်ပုံ တစ်ပုံကနေ တစ်ရာပုံ တစ်ပုံသာ ရှိပါတယ်။ ထုထည်အားဖြင့် နှိုင်းယှဉ်ရင် တစ်သောင်းပုံ တစ်ပုံကနေ တစ်ထောင်ပုံ တစ်ပုံခန့်သာ ရှိတာကြောင့်၊ အရွယ်ကွာခြားတာ ပိုသိသာသွားပါမယ်။
ပရိုကယ်ရီယုတ်တွေက တုတ်ချောင်းပုံ၊ စက်လုံးပုံ၊ ဝက်အူရစ်ပုံ စသဖြင့် ပုံသဏ္ဌာန် အနည်းငယ်စီ ကွဲပြားပေမယ့် အပြင်ပန်းရုပ်သွင်အားဖြင့် သိပ်မကွာလှပါ။ ပရိုးတစ် အဏုဇီဝတောင်မှ ဆဲလ် ဖွဲ့စည်းပုံ သိသိသာသာ ကွဲပြားပါတယ်။ အပင်နဲ့ သတ္တဝါရဲ့ အပြင်ပန်း ကွဲပြားပုံကတော့ ပြောစရာတောင် မလိုပါဘူး။ ပရိုကယ်ရီယုတ်တွေ အဓိက ကွဲပြားသွားတာက၊ သူတို့ အစာ (ကာဘွန်နဲ့ နိုက်ထရိုဂျင်) မှီဝဲပုံ၊ စွမ်းအင် စုဆောင်းပုံ၊ အသက်ရှူပုံတွေပါ။ ယူကယ်ရီယုတ် အားလုံးက ရုပ်သာ ကွဲပြားပေမယ့် ဇီဝရုပ်ဖြစ်ပျက်ပုံက အနည်းအကျဉ်းသာ ကွဲပြားပါတယ်။ဒီသက်ရှိနှစ်မျိုးဟာ သဘောသဘာဝ သိပ်ကွဲပြားလွန်းတာကြောင့်၊ သုတေသီတွေက သူတို့ဟာ ဆင့်ကဲဖြစ်စဉ်ရဲ့ ဟိုးကနဦးမှာတည်းက လမ်းခွဲခဲ့တာလို့ ယူဆကြပါတယ်။
ပရိုကယ်ရီယုတ်တွေကို တချိန်က ဘက်တီးရီးယားကိုသာ ရည်ညွှန်းခဲ့ကြပါတယ်။ ဒါပေမယ့် အဏုဇီဝဗေဒပညာရှင် ကားလ်ဝို့စ် (Carl Woese) က ၁၉၇၇ခုနှစ်မှာ ဘက်တီးရီးယား တချို့ရဲ့ မျိုးဗီဇကို နှိုင်းယှဉ်လေ့လာရင်းနဲ့ တချို့ ဘက်တီးရီးယားတွေက ပရိုကယ်ရီယုတ် ဖြစ်ရဲ့သားနဲ့ ဘက်တီးရီးယားနဲ့ သိသိသာသာ ကွဲပြားပြီး၊ ကျွန်တော်တို့ ယူကယ်ရီယုတ် သက်ရှိရဲ့ မျိုးဗီဇနဲ့တောင် ပိုတူနေတာကို တွေ့ရှိခဲ့ပါတယ်။ အဲဒီ့လို ကွဲပြားတာက ယူကယ်ရီယုတ် နဲ့ ပရိုကယ်ရီယုတ် ဆဲလ်နှစ်မျိုးလုံးမှာ ရှိတဲ့ ရိုင်ဘိုဆုမ်း (ribosome) ခေါ် နာနိုမီတာအရွယ် မော်လီကျူး "ယန္တရား"လေးတွေပါ။
ရိုင်ဘိုဆုမ်းဆိုတာ ဘာပါလဲ။ သက်ရှိအားလုံးက ရှင်သန်ဖို့အတွက် ပရိုတင်းတွေကို အားကိုးရတယ်။ အမျိုးအစား သိန်းနဲ့ချီတဲ့ ပရိုတင်းတွေကပဲ ဆဲလ်ကို တည်ဆောက်ပေးတယ်။ ဇီဝရုပ်ဖြစ်ပျက်ဖို့အတွက် အင်ဇိုင်းခေါ် ဓာတ်ကူပစ္စည်းတွေ အနေနဲ့ ဆောင်ရွက်ပေးတယ်။ ဒီအန်အေ မျိုးဗီဇကို အသစ်ပုံတူပွားပေးပါတယ်။ ဒီအန်အေပေါ်က မျိုးဗီဇ အချက်အလက် ဆိုတာကလည်း အဲဒီလို ပရိုတင်း အမျိုးမျိုးကို ထုတ်လုပ်ပေးဖို့ ညွှန်ကြားချက်တွေ ဖြစ်ပါတယ်။ ဒါကြောင့် ပရိုတင်းကို ထုတ်လုပ်ခြင်းဟာ သက်ရှိမှာ အင်မတန် အခြေခံကျတဲ့ ဖြစ်စဉ်ပါ။ ပရိုတင်းကို အမီနိုအက်ဆစ် (amino acid) အမျိုး (၂၀) နဲ့ ပုတီးသီသကဲ့သို့ သွယ်တန်းဖွဲ့စည်းပါတယ်။ ပုတီး အရောင်အမျိုး (၂၀)ကို အရှည်အမျိုးမျိုး၊ အစီအစဉ် အမျိုးမျိုး သွယ်တန်းခြင်းဖြင့် ပရိုတင်းအမျိုးပေါင်း သိန်းသန်းချီ ဖန်တီးတာပါ။ အဲဒီလို အမီနိုအက်ဆစ်တွေကို ပရိုတင်းအဖြစ် ပုတီးသီပေးတာက ရိုင်ဘိုဆုမ်းလို့ (ribosome) ယန္တရားလေးတွေက ဆောင်ရွက်တာပါ။ ဒါဆိုရင် ရိုင်ဘိုဆုမ်းတွေက သက်ရှိမှာ ဘယ်လောက် အရေးပါပြီး၊ ဘယ်လောက် ရှေးကျမလဲ ကျွန်တော်တို့ ခန့်မှန်းနိုင်ပါတယ်။
-----
ဆက်စပ်ဖတ်ရှုရန် - ပရိုတင်း အလုပ်တာဝန်၊ ပရိုတင်း ထုတ်လုပ်ပုံနဲ့ ရိုင်ဘိုဆုမ်း အကြောင်းကို အောက်ပါ ခေါင်းစဉ်မှာ ဖတ်နိုင်ပါတယ်။
ဗီဇမှ ခန္ဓာသို့ | 23 Oct 2020
https://kyawzwarlynnpublicatio....ns.wordpress.com/...
#ဆက်ရန်
