စျေးချိုချိုလေး နဲ့ စိတ်ကြိုက်ဆိုးလို့ရမယ့်
Long Lasting လည်း ဖြစ်တယ် /အရောင်ထွက် လည်းလှတယ်
လူတိုင်းကြိုက်တဲ့ ရှားတဲ့ အရောင်လေးတွေ 🥰
9500k

The National Oceanic and Atmospheric Administration began seeing an uptick in domoic acid toxicity cases in Los Angeles County in February, Jeni Smith, a rescue supervisor at SeaWorld San Diego, told ABC News. Other West Coast marine mammal stranding facilities have reported seeing the same.
For the past four years, there have been annual incidents of ocean waters showing high concentrations of domoic acid and algae blooms, according to NOAA.
Partners of the West Coast Marine Mammal Stranding Network are receiving 100 calls a day on average for reports of animals poisoned by the toxic algae bloom, according to NOAA.
Read more: https://abcnews.visitlink.me/Bcdj0N

The National Oceanic and Atmospheric Administration began seeing an uptick in domoic acid toxicity cases in Los Angeles County in February, Jeni Smith, a rescue supervisor at SeaWorld San Diego, told ABC News. Other West Coast marine mammal stranding facilities have reported seeing the same.
For the past four years, there have been annual incidents of ocean waters showing high concentrations of domoic acid and algae blooms, according to NOAA.
Partners of the West Coast Marine Mammal Stranding Network are receiving 100 calls a day on average for reports of animals poisoned by the toxic algae bloom, according to NOAA.
Read more: https://abcnews.visitlink.me/Bcdj0N

The National Oceanic and Atmospheric Administration began seeing an uptick in domoic acid toxicity cases in Los Angeles County in February, Jeni Smith, a rescue supervisor at SeaWorld San Diego, told ABC News. Other West Coast marine mammal stranding facilities have reported seeing the same.
For the past four years, there have been annual incidents of ocean waters showing high concentrations of domoic acid and algae blooms, according to NOAA.
Partners of the West Coast Marine Mammal Stranding Network are receiving 100 calls a day on average for reports of animals poisoned by the toxic algae bloom, according to NOAA.
Read more: https://abcnews.visitlink.me/Bcdj0N

ဂျပန်နိုင်ငံရဲ့ ဒေါ်လာ ၂၀ ဘီလီယံတန် Kansai လေဆိပ်ဟာ ရေပေါ်မှာတည်ဆောက်ထားတဲ့ လေဆိပ်တစ်ခုပြီး တစ်ဖြည်းဖြည်းနဲ့ ရေအောက်ကို နစ်မြုပ်လျက်ရှိနေပါတယ်
Osaka ပင်လယ်အော်ရှိ လူလုပ်ကျွန်းတစ်ခုပေါ်မှာ တည်ဆောက်ထားတဲ့ Kansai အပြည်ပြည်ဆိုင်ရာလေဆိပ်ကို ၁၉၉၄ ခုနှစ်က စတင်ဖွင့်လှစ်ခဲ့စဉ်က ခေတ်မီအင်ဂျင်နီယာလက်ရာတစ်ခုအဖြစ် အသိအမှတ်ပြုခံခဲ့ရပါတယ်
သိုသော် နှစ်ပေါင်း သုံးဆယ်ကြာပြီးနောက် ယခုအခါမှာတော့ အဲ့ဒီလေဆိပ်ဟာ နစ်မြုပ်မည့်အန္တရာယ်နဲ့ရင်ဆိုင်နေရပါတယ်
လေဆိပ်ဟာ ယခုအချိန်ထိ ၁၂ မီတာကျော် နစ်မြုပ်သွားပြီဖြစ်ကာ လက်ရှိနှုန်းအတိုင်း ဆက်လက်နစ်မြုပ်နေပါက ၂၀၅၆ ခုနှစ်မှာ လုံးဝနစ်မြုပ်သွားနိုင်ကြောင်း ကျွမ်းကျင်သူများက သတိပေးထားပါတယ်
မူလဒီဇိုင်းမှာ တဖြည်းဖြည်းနစ်မြုပ်မယ်လို့ ခန့်မှန်းထားသော်လည်း လက်တွေ့မှာ မျှော်မှန်းထားသည်ထက် ပိုမိုမြန်ဆန်စွာ နစ်မြုပ်နေပြီး ရေရှည်တည်တံ့မှုကို ခြိမ်းခြောက်လျက်ရှိနေပါတယ်
အာဏာပိုင်များက ခိုင်မာစေရန်နှင့် အဆင့်မြှင့်တင်ရန် ဘီလီယံပေါင်းများစွာ အကုန်အကျခံခဲ့သော်လည်း အခြေအနေမှာ ဆိုးရွားနေဆဲဖြစ်ပါတယ်
ရာသီဥတုပြောင်းလဲမှုနှင့် ပင်လယ်ရေမျက်နှာပြင်မြင့်တက်လာမှုတို့က လေဆိပ်နှစ်မြုပ်မှုကို ဖိအားပေးလျက်ရှိပြီး ဂျပန်နိုင်ငံဟာ မကြာမှီကာလအတွင်း မှာ ၎င်းရဲ့အကြီးမားဆုံး အခြေခံအဆောက်အအုံ အတွက် စိန်ခေါ်မှုတစ်ရပ်နဲ့ ရင်ဆိုင်ရနိုင်ဖို့ရှိနေပါတယ်
#knowledge #ဗဟုသုတ

ဝံပုလွေဧရာ (dire wolf) - ဝံပုလွေ ဟုတ်သလား
-----
မျိုးသုဉ်းသွားတဲ့ ခွေးအနွယ်ဝင် သားရဲတိရစ္ဆာန် တစ်မျိုးဖြစ်တဲ့ “dire wolf” ကို သေရွာပြန် ခေါ်နိုင်ပြီဆိုတဲ့ သတင်းတွေ တက်လာလို့ ဖတ်ကြည့်ဖြစ်ပါတယ်။
Dire wolf ခေါ် “ဝံပုလွေဧရာ" ဟာ ဝံပုလွေ ကိုယ်လုံးကိုယ်ပေါက်ရှိပြီး ယနေ့ခေတ် ဝံပုလွေထက် အရွယ် ပိုကြီးပါတယ်။ အင်္ဂလိပ်နာမည်အတိုင်းဆိုရင် "ကြောက်စရာ့ဝံပုလွေ" လို့ အဓိပ္ပာယ်ရပါမယ်။ ဒိုင်နိုဆောဆိုတာ "ကြောက်စရာ့ ပုတ်သင်"လို့ အဓိပ္ပာယ် ရသလိုမျိုးပေါ့။
ပထမဆုံး ပြောချင်တာက ဝံပုလွေဧရာက ဝံပုလွေ မဟုတ်ဘူး ဆိုတာပါ။ သုတေသီတွေက အစောပိုင်းမှာတော့ ဝံပုလွေ တစ်မျိုးလို့ ထင်ခဲ့လို့၊ ကန်နစ် ဒိုင်ရတ် (Canis dirus) လို့ သိပ္ပံနာမည်ပေးခဲ့တယ်။ ၂၀၂၁ခုနှစ်က သုတေသနတစ်ခုမှာ ဝံပုလွေဧရာ အရိုးထဲက ဒီအန်အေကို ယနေ့ခေတ် ခွေးမျိုးနွယ်တွေနဲ့ မျိုးဗီဇနှိုင်းယှဉ်တဲ့ အခါမှ ဝံပုလွေဧရာ က ယနေ့ခေတ် ဝံပုလွေနဲ့ အမျိုးမနီးကြောင်း တွေ့ရှိရပါတယ်။ အရိုးအဆစ် ဆင်တူလို့သာ ဝံပုလွေပုံ ကျွန်တော်တို့ စိတ်ကူး ကြည့်မိနေတာ ဖြစ်ပါတယ်။ မြင်လွယ်အောင် ပြောရရင်၊ နီယန်ဒါတယ် (Neanderthal) လူက ကျွန်တော်တို့နဲ့ အမျိုးအနီးဆုံး လူမျိုးစိတ် ဖြစ်သလို၊ ဝံပုလွေဧရာကိုလည်း ယနေ့ခေတ် ဝံပုလွေနဲ့ အမျိုးအနီးဆုံးဖြစ်မယ်လို့ ထင်နေကြတာပါ။ ဒါပေမယ့် ယနေ့ခေတ် ဝံပုလွေတွေက ဝံပုလွေဧရာ ထက်စာရင်၊ အာဖရိက ခွေးရိုင်း (African wild dog) တို့ ခွေးအ (jackal) နဲ့ ပိုအမျိုးနီးပါတယ်။ ဒါကြောင့် ဝံပုလွေ ဧရာကို ကန်နစ် (Canis) ထဲမှာ မထားတော့ဘဲ၊ အေနိုဆိုင်ယွန် (Aenocyon) ဆိုပြီး မျိုးစု သက်သက် ခွဲထုတ် လိုက်ပါပြီ။
အခုသုတေသနကနေ မွေးလိုက်တဲ့ ဝံပုလွေဧရာက ၃ကောင်ပါ။ အထီးနှစ်ကောင်ကို Remus နဲ့ Romulus လို့ နာမည်ပေးထားတယ်။ ဝံပုလွေမ နို့စို့ ကြီးပြင်းခဲ့ပြီး ရောမမြို့ကိုတည်ထောင်တယ်လို့ ပြောစမှတ်ရှိတဲ့ ညီအကို နှစ်ယောက်ကို အစွဲပြုထားတာပါ။ အမတစ်ကောင်ကိုတော့ Game of Thrones ဇာတ်လမ်းတွဲထဲက ဇာတ်ကောင် နာမည် Khalessi လို့ ပေးထားတယ်။ အဲဒီ့ဇာတ်လမ်းမှာ Stark မိသားစုရဲ့ ဝံပုလွေတွေကိုလည်း “dire wolf” လို့ သုံးထားတာကိုး။
အခု “သေရွာပြန်” ခေါ်လိုက်နိုင်ပြီဆိုတဲ့ ဝံပုလွေဧရာတွေက အစစ်တော့ မဟုတ်ပါဘူး။ ဝံပုလွေဧရာ ဒီအန်အေ ထဲကနေ သားမွေးဖြူဖြူ ထူထူရှိမယ့်၊ ကိုယ်လုံးထွားမယ့်၊ ခေါင်း နည်းနည်းပြားမယ့် ဂျင်းန်တွေ စုစုပေါင်း (၁၄) ခုကို မှီငြမ်းပြီး ဝံပုလွေရဲ့ ဒီအန်အေမှာ ပြုပြင်လိုက်တယ်။ ပြီးတော့ ခွေးရဲ့ သားဥဆဲလ်ထဲမှာ ထည့်မွေး လိုက်တာပါ။
ဝံပုလွေဧရာက အမေရိကတိုက်မှာ နေထိုင်ခဲ့ပြီး မျိုးသုဉ်းသွားတာ လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်တစ်သောင်းကမှပါ။ ဝံပုလွေဧရာ နဲ့ ဝံပုလွေက လမ်းခွဲခဲ့တာ နှစ် ၅.၇ သန်းရှိပြီ ဆိုပါတယ်။ ဥရောပသားတွေ အမေရိကတိုက်ကို နယ်ချဲ့တဲ့အခါ အဲဒီ့မှာ ခွေးတစ်မျိုးကို တွေ့တယ်။ ကိုင်ယိုတီ (coyote) လို့ ခေါ်ကြတယ်။ အခုထိလည်း ရှိနေ ပါတယ်။ အဲဒီ့ ကိုင်ယိုတီ ခွေးကမှ ဝံပုလွေနဲ့ အနီးစပ်ဆုံးပါ။ ကိုင်ယိုတီက ရေခဲခေတ်တုန်းက မြောက် အမေရိက တိုက်ကို ကူးလာတဲ့ ဝံပုလွေ အနွယ်တွေပါ။ သူတို့ ဝင်လာတဲ့အချိန်မှာ ဝံပုလွေဧရာက ရှိနှင့် နေပါပြီ။ မျိုးစု တောင်မှ မတူတဲ့ သူတွေမို့လို့ မျိုးစပ်ယှက်စရာလည်း မရှိခဲ့ပါဘူး။
အဲဒီ့ သုတေသနက ဝံပုလွေဧရာရဲ့ ဒီအန်အေ နမူနာဟာ ဝံပုလွေနဲ့ ဂျင်းန်ပေါင်း (၈၀) ကွဲလွဲတယ်လို့ ဆိုတယ်။ ဝံပုလွေဧရာရဲ့ ဒီအန်အေ နမူနာက အပြည့်အစုံ မဟုတ်တာကြောင့် "အနည်းဆုံး" (၈၀) ကွဲလွဲမယ်လို့ ဆိုလို ပါတယ်။ (၈၀)ပဲ ကွဲလွဲတာ မဟုတ်ပါဘူး။ သူတို့ ပြင်တာက အဲဒီ့ထဲက အပြင်ပန်းရုပ်သွင်အတွက် အရေး အကြီးဆုံးလို့ သူတို့ ယူဆတဲ့ (၁၄)ခုပါ။ ပြင်တာကလည်း ဝံပုလွေဧရာရဲ့ ဒီအန်အေကို တိုက်ရိုက်ယူတာ မဟုတ်ဘူးနော်။ အဲဒီ့ ဒီအန်အေက အကျိုးအပျက်တွေ ဖြစ်တယ်။ အဲဒါကို အပေါက်ဖာပြီး ခန့်မှန်း ဖော်ထုတ် ထားတာ ဖြစ်တယ်။ ဝံပုလွေဧရာ ဒီအန်အေ အကျိုးအပျက်ကို ခန့်မှန်းထားတဲ့ဟာကိုမှ ဝံပုလွေရဲ့ ဒီအန်အေမှာ ပုံစံတူ ဖြစ်အောင် တနေရာစီ လိုက်ပြင်ထားတာဖြစ်ပါတယ်။ အဲဒီ့လို မျိုးဗီဇ ပြင်ထားတဲ့ ဝံပုလွေရဲ့ ဆဲလ်ဝတ်ဆံ (nucleus) ကို ယူပြီး ဆဲလ်ဝတ်ဆံ ထုတ်ထားတဲ့ သားဥဆဲလ်ထဲမှာ ထည့်လိုက်တယ်။ ပြီးတော့မှ အဲဒီ့ သားဥဆဲလ်ကို ခွေးအမမှာ ထည့်မွေးတာ ဖြစ်ပါတယ်။ (သူတို့ ထုတ်ပြန်တာကို ဖတ်ကြည့်ရသလောက်၊ သုံးထားတဲ့ သားဥဆဲလ်က ဝံပုလွေရဲ့ သားဥဆဲလ်ပဲလား၊ ခွေးရဲ့ သားဥဆဲလ်လားတော့ မသေချာပါ။)
သတင်းတွေမှာတော့ ဝံပုလွေဧရာကို သေရွာက ပြန်ခေါ်နိုင်ပြီလို့ ခေါင်းစဉ်ကြီးတွေ တပ်ရေးကြတော့ နားလည် လွဲသွားနိုင်ပါတယ်။ တကယ်တော့ ဝံပုလွေဧရာက ဝံပုလွေထက် ဂျင်းန် (၈၀) မကလည်း ပိုကွဲပြားနိုင် ပါသေးတယ်။ ကွဲပြားတဲ့ ဂျင်းန် ဘယ်လောက် ရှိဦးမလဲဆိုတာ ဘယ်သူမှ မသိပါဘူး။ သက်ရှိရဲ့ ဗီဇစနစ်တွေက ဂျင်းန်တွေသာမက၊ ဂျင်းန်ကို ထိန်းညှိတဲ့ ဒီအန်အေ အစိတ်အပိုင်းတွေ (regulatory region) လည်း ကွဲပြား နိုင်ပါသေးတယ်။ ဂျင်းန် အပိတ်အဖွင့်ကို ဆက်ခံခြင်း (epigenetic imprinting) မှာလည်း ကွဲပြားနိုင်ပါတယ်။ အဲဒီ့ဟာကျတော့ ဝံပုလွေဧရာရဲ့ ဒီအန်အေ တစ်ခုလုံးကို ဖော်ထုတ်နိုင်ရင်တောင်မှ သိဖို့ မဖြစ်နိုင်ပါ။
အဲဒီ့ သတင်း ခေါင်းစဉ် အတိုင်းသာဆိုရင် ချင်ပန်ဇီရဲ့ အရေးအပါဆုံး ဂျင်းန် (၁၄)ခုကို လူသန္ဓေသားမှာ ပြုပြင် ထည့်သွင်းပြီး မွေးလိုက်ရင် ချင်ပန်ဇီကို သေရွာပြန်တယ် ခေါ်နိုင်ပါ့မလား။ အခု မွေးလာတဲ့ အကောင်လေးတွေ က ဇီဝနည်းပညာ ကုမ္ပဏီတစ်ခုကနေ ဂျင်းန် (၁၄)ခု စိတ်ကြိုက်ပြင်ထားတဲ့ ဖန်စီ ဝံပုလွေလေးတွေသာ ဖြစ်ပါတယ်။
လူနဲ့ ချင်ပန်ဇီက ဆင့်ကဲဖြစ်စဉ်မှာ လမ်းခွဲခဲ့တာလည်း လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် (၅)သန်းလောက်က ဖြစ်လို့ ဝံပုလွေဧရာနဲ့ ဝံပုလွေထက်တောင် နှစ် တစ်သန်းလောက် နောက်ကျပါတယ်။ မျိုးဗီဇ (၁.၂) ရာခိုင်နှုန်းပဲ ကွာတယ်ဆိုတဲ့ ကျွန်တော်တို့နဲ့ ချင်ပန်ဇီတောင်မှ ဒီအန်အေ အက္ခရာပေါင်း (၃၅)သန်း ကွဲလွဲပါတယ်။ အဲဒါတွေက ဒီအန်အေ တခုလုံးမှာ ပျံ့နှံ့ပြီး ကွဲပြားနေတာ ဖြစ်လို့၊ ဂျင်းန်များစွာမှာ နည်းနည်းလေးစီ ကွဲပြားပါတယ်။ ဒီတော့ ဂျင်းန် (၁၄) ခုပဲ ပြင်ထားတဲ့ လူက ချင်ပန်ဇီ ဖြစ်လာမှာ မဟုတ်ပါဘူး။

ဝံပုလွေဧရာ (dire wolf) - ဝံပုလွေ ဟုတ်သလား
-----
မျိုးသုဉ်းသွားတဲ့ ခွေးအနွယ်ဝင် သားရဲတိရစ္ဆာန် တစ်မျိုးဖြစ်တဲ့ “dire wolf” ကို သေရွာပြန် ခေါ်နိုင်ပြီဆိုတဲ့ သတင်းတွေ တက်လာလို့ ဖတ်ကြည့်ဖြစ်ပါတယ်။
Dire wolf ခေါ် “ဝံပုလွေဧရာ" ဟာ ဝံပုလွေ ကိုယ်လုံးကိုယ်ပေါက်ရှိပြီး ယနေ့ခေတ် ဝံပုလွေထက် အရွယ် ပိုကြီးပါတယ်။ အင်္ဂလိပ်နာမည်အတိုင်းဆိုရင် "ကြောက်စရာ့ဝံပုလွေ" လို့ အဓိပ္ပာယ်ရပါမယ်။ ဒိုင်နိုဆောဆိုတာ "ကြောက်စရာ့ ပုတ်သင်"လို့ အဓိပ္ပာယ် ရသလိုမျိုးပေါ့။
ပထမဆုံး ပြောချင်တာက ဝံပုလွေဧရာက ဝံပုလွေ မဟုတ်ဘူး ဆိုတာပါ။ သုတေသီတွေက အစောပိုင်းမှာတော့ ဝံပုလွေ တစ်မျိုးလို့ ထင်ခဲ့လို့၊ ကန်နစ် ဒိုင်ရတ် (Canis dirus) လို့ သိပ္ပံနာမည်ပေးခဲ့တယ်။ ၂၀၂၁ခုနှစ်က သုတေသနတစ်ခုမှာ ဝံပုလွေဧရာ အရိုးထဲက ဒီအန်အေကို ယနေ့ခေတ် ခွေးမျိုးနွယ်တွေနဲ့ မျိုးဗီဇနှိုင်းယှဉ်တဲ့ အခါမှ ဝံပုလွေဧရာ က ယနေ့ခေတ် ဝံပုလွေနဲ့ အမျိုးမနီးကြောင်း တွေ့ရှိရပါတယ်။ အရိုးအဆစ် ဆင်တူလို့သာ ဝံပုလွေပုံ ကျွန်တော်တို့ စိတ်ကူး ကြည့်မိနေတာ ဖြစ်ပါတယ်။ မြင်လွယ်အောင် ပြောရရင်၊ နီယန်ဒါတယ် (Neanderthal) လူက ကျွန်တော်တို့နဲ့ အမျိုးအနီးဆုံး လူမျိုးစိတ် ဖြစ်သလို၊ ဝံပုလွေဧရာကိုလည်း ယနေ့ခေတ် ဝံပုလွေနဲ့ အမျိုးအနီးဆုံးဖြစ်မယ်လို့ ထင်နေကြတာပါ။ ဒါပေမယ့် ယနေ့ခေတ် ဝံပုလွေတွေက ဝံပုလွေဧရာ ထက်စာရင်၊ အာဖရိက ခွေးရိုင်း (African wild dog) တို့ ခွေးအ (jackal) နဲ့ ပိုအမျိုးနီးပါတယ်။ ဒါကြောင့် ဝံပုလွေ ဧရာကို ကန်နစ် (Canis) ထဲမှာ မထားတော့ဘဲ၊ အေနိုဆိုင်ယွန် (Aenocyon) ဆိုပြီး မျိုးစု သက်သက် ခွဲထုတ် လိုက်ပါပြီ။
အခုသုတေသနကနေ မွေးလိုက်တဲ့ ဝံပုလွေဧရာက ၃ကောင်ပါ။ အထီးနှစ်ကောင်ကို Remus နဲ့ Romulus လို့ နာမည်ပေးထားတယ်။ ဝံပုလွေမ နို့စို့ ကြီးပြင်းခဲ့ပြီး ရောမမြို့ကိုတည်ထောင်တယ်လို့ ပြောစမှတ်ရှိတဲ့ ညီအကို နှစ်ယောက်ကို အစွဲပြုထားတာပါ။ အမတစ်ကောင်ကိုတော့ Game of Thrones ဇာတ်လမ်းတွဲထဲက ဇာတ်ကောင် နာမည် Khalessi လို့ ပေးထားတယ်။ အဲဒီ့ဇာတ်လမ်းမှာ Stark မိသားစုရဲ့ ဝံပုလွေတွေကိုလည်း “dire wolf” လို့ သုံးထားတာကိုး။
အခု “သေရွာပြန်” ခေါ်လိုက်နိုင်ပြီဆိုတဲ့ ဝံပုလွေဧရာတွေက အစစ်တော့ မဟုတ်ပါဘူး။ ဝံပုလွေဧရာ ဒီအန်အေ ထဲကနေ သားမွေးဖြူဖြူ ထူထူရှိမယ့်၊ ကိုယ်လုံးထွားမယ့်၊ ခေါင်း နည်းနည်းပြားမယ့် ဂျင်းန်တွေ စုစုပေါင်း (၁၄) ခုကို မှီငြမ်းပြီး ဝံပုလွေရဲ့ ဒီအန်အေမှာ ပြုပြင်လိုက်တယ်။ ပြီးတော့ ခွေးရဲ့ သားဥဆဲလ်ထဲမှာ ထည့်မွေး လိုက်တာပါ။
ဝံပုလွေဧရာက အမေရိကတိုက်မှာ နေထိုင်ခဲ့ပြီး မျိုးသုဉ်းသွားတာ လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်တစ်သောင်းကမှပါ။ ဝံပုလွေဧရာ နဲ့ ဝံပုလွေက လမ်းခွဲခဲ့တာ နှစ် ၅.၇ သန်းရှိပြီ ဆိုပါတယ်။ ဥရောပသားတွေ အမေရိကတိုက်ကို နယ်ချဲ့တဲ့အခါ အဲဒီ့မှာ ခွေးတစ်မျိုးကို တွေ့တယ်။ ကိုင်ယိုတီ (coyote) လို့ ခေါ်ကြတယ်။ အခုထိလည်း ရှိနေ ပါတယ်။ အဲဒီ့ ကိုင်ယိုတီ ခွေးကမှ ဝံပုလွေနဲ့ အနီးစပ်ဆုံးပါ။ ကိုင်ယိုတီက ရေခဲခေတ်တုန်းက မြောက် အမေရိက တိုက်ကို ကူးလာတဲ့ ဝံပုလွေ အနွယ်တွေပါ။ သူတို့ ဝင်လာတဲ့အချိန်မှာ ဝံပုလွေဧရာက ရှိနှင့် နေပါပြီ။ မျိုးစု တောင်မှ မတူတဲ့ သူတွေမို့လို့ မျိုးစပ်ယှက်စရာလည်း မရှိခဲ့ပါဘူး။
အဲဒီ့ သုတေသနက ဝံပုလွေဧရာရဲ့ ဒီအန်အေ နမူနာဟာ ဝံပုလွေနဲ့ ဂျင်းန်ပေါင်း (၈၀) ကွဲလွဲတယ်လို့ ဆိုတယ်။ ဝံပုလွေဧရာရဲ့ ဒီအန်အေ နမူနာက အပြည့်အစုံ မဟုတ်တာကြောင့် "အနည်းဆုံး" (၈၀) ကွဲလွဲမယ်လို့ ဆိုလို ပါတယ်။ (၈၀)ပဲ ကွဲလွဲတာ မဟုတ်ပါဘူး။ သူတို့ ပြင်တာက အဲဒီ့ထဲက အပြင်ပန်းရုပ်သွင်အတွက် အရေး အကြီးဆုံးလို့ သူတို့ ယူဆတဲ့ (၁၄)ခုပါ။ ပြင်တာကလည်း ဝံပုလွေဧရာရဲ့ ဒီအန်အေကို တိုက်ရိုက်ယူတာ မဟုတ်ဘူးနော်။ အဲဒီ့ ဒီအန်အေက အကျိုးအပျက်တွေ ဖြစ်တယ်။ အဲဒါကို အပေါက်ဖာပြီး ခန့်မှန်း ဖော်ထုတ် ထားတာ ဖြစ်တယ်။ ဝံပုလွေဧရာ ဒီအန်အေ အကျိုးအပျက်ကို ခန့်မှန်းထားတဲ့ဟာကိုမှ ဝံပုလွေရဲ့ ဒီအန်အေမှာ ပုံစံတူ ဖြစ်အောင် တနေရာစီ လိုက်ပြင်ထားတာဖြစ်ပါတယ်။ အဲဒီ့လို မျိုးဗီဇ ပြင်ထားတဲ့ ဝံပုလွေရဲ့ ဆဲလ်ဝတ်ဆံ (nucleus) ကို ယူပြီး ဆဲလ်ဝတ်ဆံ ထုတ်ထားတဲ့ သားဥဆဲလ်ထဲမှာ ထည့်လိုက်တယ်။ ပြီးတော့မှ အဲဒီ့ သားဥဆဲလ်ကို ခွေးအမမှာ ထည့်မွေးတာ ဖြစ်ပါတယ်။ (သူတို့ ထုတ်ပြန်တာကို ဖတ်ကြည့်ရသလောက်၊ သုံးထားတဲ့ သားဥဆဲလ်က ဝံပုလွေရဲ့ သားဥဆဲလ်ပဲလား၊ ခွေးရဲ့ သားဥဆဲလ်လားတော့ မသေချာပါ။)
သတင်းတွေမှာတော့ ဝံပုလွေဧရာကို သေရွာက ပြန်ခေါ်နိုင်ပြီလို့ ခေါင်းစဉ်ကြီးတွေ တပ်ရေးကြတော့ နားလည် လွဲသွားနိုင်ပါတယ်။ တကယ်တော့ ဝံပုလွေဧရာက ဝံပုလွေထက် ဂျင်းန် (၈၀) မကလည်း ပိုကွဲပြားနိုင် ပါသေးတယ်။ ကွဲပြားတဲ့ ဂျင်းန် ဘယ်လောက် ရှိဦးမလဲဆိုတာ ဘယ်သူမှ မသိပါဘူး။ သက်ရှိရဲ့ ဗီဇစနစ်တွေက ဂျင်းန်တွေသာမက၊ ဂျင်းန်ကို ထိန်းညှိတဲ့ ဒီအန်အေ အစိတ်အပိုင်းတွေ (regulatory region) လည်း ကွဲပြား နိုင်ပါသေးတယ်။ ဂျင်းန် အပိတ်အဖွင့်ကို ဆက်ခံခြင်း (epigenetic imprinting) မှာလည်း ကွဲပြားနိုင်ပါတယ်။ အဲဒီ့ဟာကျတော့ ဝံပုလွေဧရာရဲ့ ဒီအန်အေ တစ်ခုလုံးကို ဖော်ထုတ်နိုင်ရင်တောင်မှ သိဖို့ မဖြစ်နိုင်ပါ။
အဲဒီ့ သတင်း ခေါင်းစဉ် အတိုင်းသာဆိုရင် ချင်ပန်ဇီရဲ့ အရေးအပါဆုံး ဂျင်းန် (၁၄)ခုကို လူသန္ဓေသားမှာ ပြုပြင် ထည့်သွင်းပြီး မွေးလိုက်ရင် ချင်ပန်ဇီကို သေရွာပြန်တယ် ခေါ်နိုင်ပါ့မလား။ အခု မွေးလာတဲ့ အကောင်လေးတွေ က ဇီဝနည်းပညာ ကုမ္ပဏီတစ်ခုကနေ ဂျင်းန် (၁၄)ခု စိတ်ကြိုက်ပြင်ထားတဲ့ ဖန်စီ ဝံပုလွေလေးတွေသာ ဖြစ်ပါတယ်။
လူနဲ့ ချင်ပန်ဇီက ဆင့်ကဲဖြစ်စဉ်မှာ လမ်းခွဲခဲ့တာလည်း လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် (၅)သန်းလောက်က ဖြစ်လို့ ဝံပုလွေဧရာနဲ့ ဝံပုလွေထက်တောင် နှစ် တစ်သန်းလောက် နောက်ကျပါတယ်။ မျိုးဗီဇ (၁.၂) ရာခိုင်နှုန်းပဲ ကွာတယ်ဆိုတဲ့ ကျွန်တော်တို့နဲ့ ချင်ပန်ဇီတောင်မှ ဒီအန်အေ အက္ခရာပေါင်း (၃၅)သန်း ကွဲလွဲပါတယ်။ အဲဒါတွေက ဒီအန်အေ တခုလုံးမှာ ပျံ့နှံ့ပြီး ကွဲပြားနေတာ ဖြစ်လို့၊ ဂျင်းန်များစွာမှာ နည်းနည်းလေးစီ ကွဲပြားပါတယ်။ ဒီတော့ ဂျင်းန် (၁၄) ခုပဲ ပြင်ထားတဲ့ လူက ချင်ပန်ဇီ ဖြစ်လာမှာ မဟုတ်ပါဘူး။

ဝံပုလွေဧရာ (dire wolf) - ဝံပုလွေ ဟုတ်သလား
-----
မျိုးသုဉ်းသွားတဲ့ ခွေးအနွယ်ဝင် သားရဲတိရစ္ဆာန် တစ်မျိုးဖြစ်တဲ့ “dire wolf” ကို သေရွာပြန် ခေါ်နိုင်ပြီဆိုတဲ့ သတင်းတွေ တက်လာလို့ ဖတ်ကြည့်ဖြစ်ပါတယ်။
Dire wolf ခေါ် “ဝံပုလွေဧရာ" ဟာ ဝံပုလွေ ကိုယ်လုံးကိုယ်ပေါက်ရှိပြီး ယနေ့ခေတ် ဝံပုလွေထက် အရွယ် ပိုကြီးပါတယ်။ အင်္ဂလိပ်နာမည်အတိုင်းဆိုရင် "ကြောက်စရာ့ဝံပုလွေ" လို့ အဓိပ္ပာယ်ရပါမယ်။ ဒိုင်နိုဆောဆိုတာ "ကြောက်စရာ့ ပုတ်သင်"လို့ အဓိပ္ပာယ် ရသလိုမျိုးပေါ့။
ပထမဆုံး ပြောချင်တာက ဝံပုလွေဧရာက ဝံပုလွေ မဟုတ်ဘူး ဆိုတာပါ။ သုတေသီတွေက အစောပိုင်းမှာတော့ ဝံပုလွေ တစ်မျိုးလို့ ထင်ခဲ့လို့၊ ကန်နစ် ဒိုင်ရတ် (Canis dirus) လို့ သိပ္ပံနာမည်ပေးခဲ့တယ်။ ၂၀၂၁ခုနှစ်က သုတေသနတစ်ခုမှာ ဝံပုလွေဧရာ အရိုးထဲက ဒီအန်အေကို ယနေ့ခေတ် ခွေးမျိုးနွယ်တွေနဲ့ မျိုးဗီဇနှိုင်းယှဉ်တဲ့ အခါမှ ဝံပုလွေဧရာ က ယနေ့ခေတ် ဝံပုလွေနဲ့ အမျိုးမနီးကြောင်း တွေ့ရှိရပါတယ်။ အရိုးအဆစ် ဆင်တူလို့သာ ဝံပုလွေပုံ ကျွန်တော်တို့ စိတ်ကူး ကြည့်မိနေတာ ဖြစ်ပါတယ်။ မြင်လွယ်အောင် ပြောရရင်၊ နီယန်ဒါတယ် (Neanderthal) လူက ကျွန်တော်တို့နဲ့ အမျိုးအနီးဆုံး လူမျိုးစိတ် ဖြစ်သလို၊ ဝံပုလွေဧရာကိုလည်း ယနေ့ခေတ် ဝံပုလွေနဲ့ အမျိုးအနီးဆုံးဖြစ်မယ်လို့ ထင်နေကြတာပါ။ ဒါပေမယ့် ယနေ့ခေတ် ဝံပုလွေတွေက ဝံပုလွေဧရာ ထက်စာရင်၊ အာဖရိက ခွေးရိုင်း (African wild dog) တို့ ခွေးအ (jackal) နဲ့ ပိုအမျိုးနီးပါတယ်။ ဒါကြောင့် ဝံပုလွေ ဧရာကို ကန်နစ် (Canis) ထဲမှာ မထားတော့ဘဲ၊ အေနိုဆိုင်ယွန် (Aenocyon) ဆိုပြီး မျိုးစု သက်သက် ခွဲထုတ် လိုက်ပါပြီ။
အခုသုတေသနကနေ မွေးလိုက်တဲ့ ဝံပုလွေဧရာက ၃ကောင်ပါ။ အထီးနှစ်ကောင်ကို Remus နဲ့ Romulus လို့ နာမည်ပေးထားတယ်။ ဝံပုလွေမ နို့စို့ ကြီးပြင်းခဲ့ပြီး ရောမမြို့ကိုတည်ထောင်တယ်လို့ ပြောစမှတ်ရှိတဲ့ ညီအကို နှစ်ယောက်ကို အစွဲပြုထားတာပါ။ အမတစ်ကောင်ကိုတော့ Game of Thrones ဇာတ်လမ်းတွဲထဲက ဇာတ်ကောင် နာမည် Khalessi လို့ ပေးထားတယ်။ အဲဒီ့ဇာတ်လမ်းမှာ Stark မိသားစုရဲ့ ဝံပုလွေတွေကိုလည်း “dire wolf” လို့ သုံးထားတာကိုး။
အခု “သေရွာပြန်” ခေါ်လိုက်နိုင်ပြီဆိုတဲ့ ဝံပုလွေဧရာတွေက အစစ်တော့ မဟုတ်ပါဘူး။ ဝံပုလွေဧရာ ဒီအန်အေ ထဲကနေ သားမွေးဖြူဖြူ ထူထူရှိမယ့်၊ ကိုယ်လုံးထွားမယ့်၊ ခေါင်း နည်းနည်းပြားမယ့် ဂျင်းန်တွေ စုစုပေါင်း (၁၄) ခုကို မှီငြမ်းပြီး ဝံပုလွေရဲ့ ဒီအန်အေမှာ ပြုပြင်လိုက်တယ်။ ပြီးတော့ ခွေးရဲ့ သားဥဆဲလ်ထဲမှာ ထည့်မွေး လိုက်တာပါ။
ဝံပုလွေဧရာက အမေရိကတိုက်မှာ နေထိုင်ခဲ့ပြီး မျိုးသုဉ်းသွားတာ လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ်တစ်သောင်းကမှပါ။ ဝံပုလွေဧရာ နဲ့ ဝံပုလွေက လမ်းခွဲခဲ့တာ နှစ် ၅.၇ သန်းရှိပြီ ဆိုပါတယ်။ ဥရောပသားတွေ အမေရိကတိုက်ကို နယ်ချဲ့တဲ့အခါ အဲဒီ့မှာ ခွေးတစ်မျိုးကို တွေ့တယ်။ ကိုင်ယိုတီ (coyote) လို့ ခေါ်ကြတယ်။ အခုထိလည်း ရှိနေ ပါတယ်။ အဲဒီ့ ကိုင်ယိုတီ ခွေးကမှ ဝံပုလွေနဲ့ အနီးစပ်ဆုံးပါ။ ကိုင်ယိုတီက ရေခဲခေတ်တုန်းက မြောက် အမေရိက တိုက်ကို ကူးလာတဲ့ ဝံပုလွေ အနွယ်တွေပါ။ သူတို့ ဝင်လာတဲ့အချိန်မှာ ဝံပုလွေဧရာက ရှိနှင့် နေပါပြီ။ မျိုးစု တောင်မှ မတူတဲ့ သူတွေမို့လို့ မျိုးစပ်ယှက်စရာလည်း မရှိခဲ့ပါဘူး။
အဲဒီ့ သုတေသနက ဝံပုလွေဧရာရဲ့ ဒီအန်အေ နမူနာဟာ ဝံပုလွေနဲ့ ဂျင်းန်ပေါင်း (၈၀) ကွဲလွဲတယ်လို့ ဆိုတယ်။ ဝံပုလွေဧရာရဲ့ ဒီအန်အေ နမူနာက အပြည့်အစုံ မဟုတ်တာကြောင့် "အနည်းဆုံး" (၈၀) ကွဲလွဲမယ်လို့ ဆိုလို ပါတယ်။ (၈၀)ပဲ ကွဲလွဲတာ မဟုတ်ပါဘူး။ သူတို့ ပြင်တာက အဲဒီ့ထဲက အပြင်ပန်းရုပ်သွင်အတွက် အရေး အကြီးဆုံးလို့ သူတို့ ယူဆတဲ့ (၁၄)ခုပါ။ ပြင်တာကလည်း ဝံပုလွေဧရာရဲ့ ဒီအန်အေကို တိုက်ရိုက်ယူတာ မဟုတ်ဘူးနော်။ အဲဒီ့ ဒီအန်အေက အကျိုးအပျက်တွေ ဖြစ်တယ်။ အဲဒါကို အပေါက်ဖာပြီး ခန့်မှန်း ဖော်ထုတ် ထားတာ ဖြစ်တယ်။ ဝံပုလွေဧရာ ဒီအန်အေ အကျိုးအပျက်ကို ခန့်မှန်းထားတဲ့ဟာကိုမှ ဝံပုလွေရဲ့ ဒီအန်အေမှာ ပုံစံတူ ဖြစ်အောင် တနေရာစီ လိုက်ပြင်ထားတာဖြစ်ပါတယ်။ အဲဒီ့လို မျိုးဗီဇ ပြင်ထားတဲ့ ဝံပုလွေရဲ့ ဆဲလ်ဝတ်ဆံ (nucleus) ကို ယူပြီး ဆဲလ်ဝတ်ဆံ ထုတ်ထားတဲ့ သားဥဆဲလ်ထဲမှာ ထည့်လိုက်တယ်။ ပြီးတော့မှ အဲဒီ့ သားဥဆဲလ်ကို ခွေးအမမှာ ထည့်မွေးတာ ဖြစ်ပါတယ်။ (သူတို့ ထုတ်ပြန်တာကို ဖတ်ကြည့်ရသလောက်၊ သုံးထားတဲ့ သားဥဆဲလ်က ဝံပုလွေရဲ့ သားဥဆဲလ်ပဲလား၊ ခွေးရဲ့ သားဥဆဲလ်လားတော့ မသေချာပါ။)
သတင်းတွေမှာတော့ ဝံပုလွေဧရာကို သေရွာက ပြန်ခေါ်နိုင်ပြီလို့ ခေါင်းစဉ်ကြီးတွေ တပ်ရေးကြတော့ နားလည် လွဲသွားနိုင်ပါတယ်။ တကယ်တော့ ဝံပုလွေဧရာက ဝံပုလွေထက် ဂျင်းန် (၈၀) မကလည်း ပိုကွဲပြားနိုင် ပါသေးတယ်။ ကွဲပြားတဲ့ ဂျင်းန် ဘယ်လောက် ရှိဦးမလဲဆိုတာ ဘယ်သူမှ မသိပါဘူး။ သက်ရှိရဲ့ ဗီဇစနစ်တွေက ဂျင်းန်တွေသာမက၊ ဂျင်းန်ကို ထိန်းညှိတဲ့ ဒီအန်အေ အစိတ်အပိုင်းတွေ (regulatory region) လည်း ကွဲပြား နိုင်ပါသေးတယ်။ ဂျင်းန် အပိတ်အဖွင့်ကို ဆက်ခံခြင်း (epigenetic imprinting) မှာလည်း ကွဲပြားနိုင်ပါတယ်။ အဲဒီ့ဟာကျတော့ ဝံပုလွေဧရာရဲ့ ဒီအန်အေ တစ်ခုလုံးကို ဖော်ထုတ်နိုင်ရင်တောင်မှ သိဖို့ မဖြစ်နိုင်ပါ။
အဲဒီ့ သတင်း ခေါင်းစဉ် အတိုင်းသာဆိုရင် ချင်ပန်ဇီရဲ့ အရေးအပါဆုံး ဂျင်းန် (၁၄)ခုကို လူသန္ဓေသားမှာ ပြုပြင် ထည့်သွင်းပြီး မွေးလိုက်ရင် ချင်ပန်ဇီကို သေရွာပြန်တယ် ခေါ်နိုင်ပါ့မလား။ အခု မွေးလာတဲ့ အကောင်လေးတွေ က ဇီဝနည်းပညာ ကုမ္ပဏီတစ်ခုကနေ ဂျင်းန် (၁၄)ခု စိတ်ကြိုက်ပြင်ထားတဲ့ ဖန်စီ ဝံပုလွေလေးတွေသာ ဖြစ်ပါတယ်။
လူနဲ့ ချင်ပန်ဇီက ဆင့်ကဲဖြစ်စဉ်မှာ လမ်းခွဲခဲ့တာလည်း လွန်ခဲ့တဲ့ နှစ် (၅)သန်းလောက်က ဖြစ်လို့ ဝံပုလွေဧရာနဲ့ ဝံပုလွေထက်တောင် နှစ် တစ်သန်းလောက် နောက်ကျပါတယ်။ မျိုးဗီဇ (၁.၂) ရာခိုင်နှုန်းပဲ ကွာတယ်ဆိုတဲ့ ကျွန်တော်တို့နဲ့ ချင်ပန်ဇီတောင်မှ ဒီအန်အေ အက္ခရာပေါင်း (၃၅)သန်း ကွဲလွဲပါတယ်။ အဲဒါတွေက ဒီအန်အေ တခုလုံးမှာ ပျံ့နှံ့ပြီး ကွဲပြားနေတာ ဖြစ်လို့၊ ဂျင်းန်များစွာမှာ နည်းနည်းလေးစီ ကွဲပြားပါတယ်။ ဒီတော့ ဂျင်းန် (၁၄) ခုပဲ ပြင်ထားတဲ့ လူက ချင်ပန်ဇီ ဖြစ်လာမှာ မဟုတ်ပါဘူး။

#ကြံကြံဖန်ဖန်

တစ်နာရီ ၁၆,၇၇၇ မိုင် အမြန်နှုန်းရှိတဲ့ ဒုံးပျံတွေကို တီထွင်နေတဲ့ အမေရိကန် နဲ့ ဗြိတိန်
================================================
Rocket Lab က အမေရိကန်နဲ့ ဗြိတိန်အတွက် အသံထက်မြန်တဲ့ ဒုံးပျံတွေကို တည်ဆောက်ပေးဖို့ သဘောတူစာချုပ်ချုပ်ဆိုလိုက်ပါတယ်။
အမေရိကန် လေတပ်ရဲ့ ဒေါ်လာ ၄၆ ဘီလီယမ် EWAAC စာချုပ်နဲ့ ဗြိတိန် ကာကွယ်ရေး ဝန်ကြီးဌာနရဲ့ စတာလင်ပေါင် ၁ ဘီလီယမ် HTCDF Program အောက်မှာ Rocket Lab ဟာ အသံထက်မြန်တဲ့ ဒုံးပျံတွေကို တီထွင်မှာ ဖြစ်ပါတယ်။
Rocket Lab ဟာ အသံထက် ၂၂ ဆ (တစ်နာရီ ၁၆,၇၇၇ မိုင်)ပိုမြန်တဲ့ Electron ဒုံးပျံကို တည်ဆောက်ထားပါတယ်။ အခုဆိုရင် အဲဒီ ဒုံးပျံကို လက်တွေ့ကမ္ဘာမှာ စမ်းသပ်တော့မှာ ဖြစ်ပါတယ်။ စမ်းသပ်မှုအောင်မြင်ရင် အဲဒီ ဒုံးပျံဟာ အမေရိကန် နဲ့ ဗြိတိန် အတွက် အလွန် အသုံးဝင်လာမှာ ဖြစ်ပါတယ်။
Rocket Lab ဟာ ဒုံးပျံ စမ်းသပ်လွှတ်တင်မှု အကြိမ်ပေါင်းများစွာ ပြုလုပ်ဖို့ စီစဉ်ထားပါတယ်။